Δυνατότητες συν-λειτουργίας ενός σχολείου για παιδιά με αυτισμό, με ένα «τυπικό» σχολείο

http://www.nevronas.gr/article/mathainontas-mazi

Δουλεύοντας μαζί:

Δυνατότητες συν - λειτουργίας ενός σχολείου για παιδιά με αυτισμό με ένα «τυπικό» σχολείο

Πολιτικές συνεκπαίδευσης στην Ευρώπη

• Κατηγορία μιας διαδρομής

στοχεύει στην ένταξη όλων σχεδόν των μαθητών στην γενική εκπαίδευση

• Διπλής διαδρομής

δύο ξεχωριστά εκπαιδευτικά συστήματα

• Πολλαπλών διαδρομών

Πολλαπλότητα προσεγγίσεων όσον αφορά στην ένταξη, πολλαπλές ειδικές τάξεις, ενδοσχολική συνεργασία, εκπαιδευτικοί και μαθητές από τη γενική εκπαίδευση και τα ειδικά σχολεία οργανώνουν ανταλλαγές περιορισμένου χρόνου.

Συμπερίληψη

• Η συνεκπαίδευση είναι μια συνεχής διαδικασία που απαιτεί ευέλικτα εκπαιδευτικά συστήματα και έχει ως στόχο να προσφέρει ποιοτική εκπαίδευση σε όλους. Σκοπός της συνεκπαίδευσης είναι να υλοποιούνται προγράμματα τέτοια ώστε ο μαθητής να ενταχθεί όσο γίνεται καλύτερα στο σχολικό σύστημα και στο κοινωνικό σύνολο, δίνοντας του τα κατάλληλα εφόδια και στρατηγικές ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι δυσκολίες του και συνεπώς οι μακροχρόνιες συνέπειές τους
• Τα προγράμματα συνεκπαίδευσης πρέπει έχουν μια ολιστική προσέγγιση, δηλαδή απευθύνονται στο παιδί, στην οικογένεια, στο σχολείο και στην κοινότητα

• Το μοντέλο παρέμβασης που θεωρείται πιο ενδεδειγμένο είναι το βιοψυχοκοινωνικό που απαιτεί την εμπλοκή διεπιστημονικής ομάδας. Τα σχολεία που εφαρμόζουν διεπιστημονική προσέγγιση είναι αυτά που προάγουν τη συνεκπαίδευση και μπορούν να παίξουν καθοριστικό ρόλο

στην επιτυχή εφαρμογή της εξαλείφοντας τα εμπόδια και αντιμετωπίζοντας την διαφορετικότητα ως αξία (Giangreco, M.F. et al). Η διεπιστημονική ομάδα σηματοδοτείται από την ικανότητα των μελών της να μοιράζονται γνώσεις και δεξιότητες μέσα από ένα κοινό σύστημα αξιών, αλληλοσεβασμού και εμπιστοσύνης. Όλα τα μέλη της διεπιστημονικής ομάδας μοιράζονται την ευθύνη του προγράμματος, τηρούν μια κοινή γραμμή και συναινούν στους στόχους του προγράμματος. Μέσα από τακτές επαναξιολογήσεις επαναπροσδιορίζουν τους στόχους και τις μεθόδους, ώστε να είναι πάντα οι πιο ενδεδειγμένες για τις εξατομικευμένες ανάγκες του κάθε μαθητή και της οικογένειάς του.

Είναι προφανές ότι πρέπει να προωθείται η διεπαγγελματική και δια-υπηρεσιακή ενημέρωση. Επίσης πρέπει να προωθείται η συνεχής εκπαίδευση των μελών της διεπιστημονικής ομάδας. Θεωρείται δεδομένο πως όσοι προτείνουν, σχεδιάζουν και υλοποιούν προγράμματα συνεκπαίδευσης θα πρέπει να έχουν υψηλή ειδίκευση και εμπειρία στον πληθυσμό στόχο.

Χωρίς αυτές τις αντιλήψεις-πρακτικές παρατηρείται:

• στέρηση σημαντικών μαθησιακών δυνατοτήτων
• ο κόσμος των κανονικών ζει παράλληλα με τον κόσμο των «αναπήρων»

Οι αρχές της έννοιας της συμπεριληπτικής εκπαίδευσης ορίζουν την κοινή φοίτηση παιδιών με ή χωρίς εκπαιδευτικές ανάγκες παρέχοντας ίσες ευκαιρίες μάθησης και περιλαμβάνοντας διαδικασίες αύξησης συμμετοχής και μείωσης του αποκλεισμού από τα αναλυτικά προγράμματα , τις κουλτούρες και τις κοινωνίες των σχολείων (στάσεις εκπαιδευτικών).

Προωθούν την πρακτική της συνεργασίας , της αλληλεπίδρασης των μαθητών, αίσθημα της συλλογικής ευθύνης .

Δίδεται έμφαση στα άτυπα περιβάλλοντα μάθησης :

Σε ένα τυπικό περιβάλλον μάθησης, όπως είναι η σχολική τάξη, οι δάσκαλοι και οι μαθητές αλληλεπιδρούν μέσα από τη διαδικασία της μάθησης. Έτσι πολύ συχνά οι δάσκαλοι, για να επιτύχουν τους στόχους του αναλυτικού προγράμματος, αξιοποιούν τις υπάρχουσες γνώσεις και εμπειρίες των μαθητών τους. Οι γνώσεις βέβαια αυτές, τις περισσότερες φορές, προέρχονται από ένα άτυπο περιβάλλον μάθησης, εκτός της σχολικής αίθουσας. Είναι γνώσεις που έχουν αποκτηθεί από την επίσκεψη με τους γονείς τους σε κάποιο μουσείο, σε ένα ζωολογικό κήπο, ένα θέατρο, μια εκδρομή, μια συναλλαγή σε τράπεζα, σε κάποιο κατάστημα από οποιαδήποτε δηλαδή καθημερινή τους δραστηριότητα. Αυτά τα άτυπα λοιπόν περιβάλλοντα μάθησης, είναι προφανές ότι μπορούν να βοηθήσουν κάποια παιδιά να έχουν μεγαλύτερη συμμετοχή στη διδασκαλία από κάποια άλλα με αντίστοιχα λιγότερες εμπειρίες.

Η συμπεριληπτική εκπαίδευση έρχεται να καλύψει αυτό ακριβώς το κενό, αφού στοχεύει στην υπερπήδηση των εμποδίων εκείνων που εμποδίζουν τη συμμετοχή και τη μάθηση όλων των παιδιών, ανεξάρτητα από τα περιβάλλοντα στα οποία έχουν μεγαλώσει. Γι αυτό και φροντίζει όλοι οι μαθητές να παίρνουν μέρος σε δραστηριότητες εκτός της παραδοσιακής αίθουσας διδασκαλίας. Φροντίζει ακόμα να οργανωθεί η μάθηση με τέτοιο τρόπο ώστε να απευθύνεται στις ικανότητες όλων των μαθητών, αλλά και καθενός ξεχωριστά. Στα σχολεία συμπερίληψης κάθε διαφορετικότητα είναι καλοδεχούμενη μιας και θεωρείται πηγή μάθησης και όχι πρόβλημα. Τα σχολεία αυτά δίνουν μεγάλη βαρύτητα ώστε να είναι ικανά να διαχειρίζονται αυτή τη διαφορετικότητα προς όφελος των μαθητών τους, τους οποίους και αντιμετωπίζουν ισότιμα.

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι η διδασκαλία σε άτυπα περιβάλλοντα μάθησης μπορεί να βοηθήσει ουσιαστικά και σημαντικά τόσο τη συμπεριληπτική εκπαίδευση όσο κυρίως τη μαθησιακή διεργασία, αφού δε μπορεί να αμφισβητήσει κανείς το γεγονός ότι όταν οι μαθητές βγαίνουν από το περιβάλλον της τυπικής σχολικής τάξης, αναγκάζονται να δώσουν λύσεις σε πραγματικά προβλήματα και να αποκτήσουν έτσι γνώση όχι θεωρητική αλλά συνδεδεμένη με αληθινά γεγονότα της καθημερινότητάς τους. Αναγκάζονται ακόμα να δημιουργήσουν ομάδες και να λειτουργήσουν ως μέλη αυτών των ομάδων ακλουθώντας κανόνες και συμπεριφορές που διαμορφώνουν τους χαρακτήρες τους.

Συμπερασματικά, Τι «θέλει» ... η «ένταξη»;

• Προθυμία εκπαιδευτικών, γονιών, σχολείου
• Διεπιστημονική συνεργασία
• Σχεδιασμό
• Διαφοροποιημένη διδασκαλία-ευέλικτο αναλυτικό και ωρολόγιο πρόγραμμα
• ψυχή

Ανάγκες :

Οι μαθητές με αυτισμό έχουν ανάγκη από:

• δομημένο μαθησιακό περιβάλλον,
• σταθερό ημερήσιο πρόγραμμα,
• διδασκαλία ενός-προς-έναν (και λιγότερο από ομαδική διδασκαλία),
• εναλλακτικούς τρόπους διδασκαλίας (οπτικοποιημένο διδακτικό υλικό, φυσική καθοδήγηση)
• εμπλουτισμένες εκπαιδευτικές δραστηριότητες με επίκεντρο τις προτιμήσεις και τα ενδιαφέροντα τους.

ΔΑΦ: Βασικοί τομείς παρέμβασης

• Κοινωνική αλληλεπίδραση
• Παιχνιδιού (ιδιαίτερα ομαδικού)
• Αναγνώρισης και έκφρασης συναισθημάτων
• Αδρής και λεπτής κινητικότητας
• Αυτονομίας& Αυτοϋπηρέτησης
• Ψυχαγωγίας
• Προσχολικών και σχολικών δεξιοτήτων

Σημαντικές δεξιότητες για την ένταξη

περιλαμβάνουν:

• Διδασκαλία σχολικών ρουτινών και κανόνων
• Διδασκαλία δεξιοτήτων που απαιτούνται για τη μάθηση σε ομαδικό πλαίσιο (π.χ. εποικοδομητική συμμετοχή, ανταπόκριση σε ερωτήσεις και εντολές)
• Διδασκαλία κοινωνικών δεξιοτήτων
• Διδασκαλία δεξιοτήτων ομαδικού παιχνιδιού
• Διδασκαλία σχολικών δεξιοτήτων

Τα σχολεία πρέπει να διαμορφωθούν με τέτοιους τρόπους ώστε να αυξήσουν την ικανότητα τους να ανταποκριθούν σε όλα τα παιδιά.

Τούτων δοθέντων ανάμεσα σε ένα σχολείο τυπικών παιδιών και σ ένα σχολείο με παιδιά με αυτισμό:

• ομάδα μαθητών αλληλεπιδρά και δέχεται να συνεργαστεί με μαθητές που ανήκουν στο φάσμα του αυτισμού.
• δημιουργείται ένα δίκτυο συνεργασίας μεταξύ των δύο σχολείων.
• Αρχικοί και αναμενόμενοι στόχοι της δημιουργίας αυτού του δικτύου συνεργασίας αφορούν κυρίως την αλληλεπίδραση των δύο ομάδων.
• Στόχοι : η μετάδοση των γνώσεων που έλαβαν οι μαθητές, η γενίκευση της σε άλλες κοινωνικές ομάδες και η ευαισθητοποίηση συνομηλίκων τους.

Μπορούν όμως όλοι; όλα τα παιδιά ,όλες οι αναπηρίες σόλες τις βαθμίδες να συνυπάρχουν στο ίδιο σχολικό πλαίσιο; Στα υπάρχοντα κτίρια;

Μήπως ήρθε η ώρα να δοκιμάσουμε την εφαρμογή του πολυδύναμου - πειραματικού σχολείου;

Ένα Σχολείο και για παιδιά με αυτισμό

• «Μπόλιασμα υπάρχοντος τυπικού σχολείου με μαθητές με αυτισμό» (αναλογία 80-20)
• Αναλυτικό πρόγραμμα
• Διεπιστημονικότητα-διαφοροποιημένη διδασκαλία
• Παρακολούθηση-αξιολόγηση προγραμμάτων
• εκπαίδευση παιδιών , σύμφωνα με τις σύγχρονες προσεγγίσεις στο χώρο της Αγωγής,
• σταδιακή σχολική και κοινωνική ένταξη των παιδιών
• παραγωγή και αξιολόγηση εκπαιδευτικού υλικού , που θα προωθείται και σε άλλες εκπαιδευτικές μονάδες,
• συμβουλευτική υποστήριξη των γονέων με στόχο την πιο αποτελεσματική αντιμετώπιση των προβλημάτων
• συνεργασία με Πανεπιστήμια και Ιδρύματα

Δομή τάξεων:

Τάξεις 20-25 παιδιών με:

• Δάσκαλο για όλους τους μαθητές + ειδικό παιδαγωγό
• Ο αριθμός των ατόμων με αυτισμό σε κάθε τάξη είναι σκόπιμο να μην ξεπερνά τα 3-4
• Στον ίδιο χώρο θα μπορούσαν να είναι παρόντες και 2 βοηθοί για την υποστήριξη του εκπαιδευτικού έργου

Κτήριο:

Δημιουργία κτηρίων κατάλληλων για μεταβάσεις. Ισόγεια κτήρια, κυκλικά που να εμπεριέχουν την έννοια της μετάβασης από την τάξη, στους διάφορους εξειδικευμένους χώρους παρέμβασης και θεραπείας.

Ένα τέτοιο παράδειγμα κτηρίου ήδη υπάρχει, αν κι έχει φτιαχτεί για διαφορετικούς λόγους και σκοπούς.

Στη σύγχρονη κοινωνία μας όπως αυτή έχει διαμορφωθεί, είναι πολλοί αυτοί που πιστεύουν στις νέες τεχνολογίες και οραματίζονται ένα σχολείο ανοικτό σ' αυτές. Ένα σχολείο που να μπορεί να αφομοιώσει τη γενικευμένη χρήση των υπολογιστών σε συνδυασμό με οργανωμένες ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες και κλειστά κυκλώματα αμφίδρομης επικοινωνίας σ' ένα αντισυμβατικό σχολικό κτήριο, εξαρχής σχεδιασμένο για να υποδεχθεί και να αναδείξει καινοτόμες εκπαιδευτικές πρακτικές. Εκείνο όμως που γνωρίζουν ελάχιστοι είναι ότι ένα τέτοιο σχολείο υπάρχει, έχει μάλιστα σχεδιαστεί πριν από 30 χρόνια και είναι έτη φωτός μπροστά όχι μόνο από την εποχή του αλλά και από το σήμερα. Πρόκειται για το σχολικό συγκρότημα Αγίου Δημητρίου στην λεωφόρο Παπάγου που οι κάτοικοι του Αγ. Δημητρίου το αποκαλούν «Στρογγυλό». Σχεδιάστηκε το 1969 από τον αρχιτέκτονα Τάκη Ζενέτο.

Το 1969 ο ΟΣΚ του δίνει την ευκαιρία να εφαρμόσει στην πράξη τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του για το μέλλον της εκπαίδευσης. Οραματίζεται ένα σχολείο το κέντρο του οποίου είναι στην πραγματικότητα ένα ηλεκτρονικό στρατηγείο. Σχεδιάζει ακόμη μεγάλες αίθουσες που θα διαθέτουν μεγεθυντικό προβολέα τηλεοπτικής μετάδοσης τύπου Cybernox Telebeam (προϊόν υψηλής τεχνολογίας της εποχής) για προβολές υπό τα όμματα όλου του σχολείου καθώς επίσης και μονάδες συνδεδεμένες με ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες και άλλες οπτικοακουστικές πηγές πληροφοριών. Αφήνουμε τελευταίους τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές ή ατομικές και ομαδικές μηχανές διδασκαλίας όπως τους ονομάζει ο ίδιος. Οι αίθουσες που προορίζονται γι' αυτούς είναι μεγάλες και περιέχουν πολλά μηχανήματα , στο καθένα από τα οποία θα εργάζονται την ίδια στιγμή μαθητές από όλες τις τάξεις. Η σύλληψη του Ζενέτου καταργεί τη δασκαλοκεντρική δομή της εκπαίδευσης και εφαρμόζει συνεργατικότερες μορφές. Στην πραγματικότητα χαλαρώνει το μοντέλο της τάξης, αφού οι μαθητές θα διαχέονται σε ολόκληρο το κτίριο που θα λειτουργεί σαν μια ενιαία κοινότητα. Για το λόγο αυτό το σχήμα του σχολείου είναι κυκλικό.

Ο νεωτερισμός που εφαρμόζει ο αρχιτέκτονας μέσω της επεξεργασίας του σχεδιασμού είναι η μετάβαση από την άκαμπτη γραμμική διάταξη των αιθουσών σε μία ευέλικτη διάταξη παράθεσης τους γύρω από έναν πυρήνα ο οποίος προβλέπεται μελλοντικά να φιλοξενήσει τα νέα οπτικοακουστικά μέσα που θα είναι απαραίτητα για τη διδασκαλία.

Περιοχές διδασκαλίας σε κάθε τάξη

• Κυψέλες οκτάγωνες
• Περιοχές ατομικής εργασίας, που ο αριθμός τους θα αντιστοιχεί σε κάθε παιδί της τάξης
• Περιοχή εξατομικευμένης διδασκαλίας (1:1)
• Περιοχή για ομαδικές δραστηριότητες (όπως «καλημέρα», φαγητό, χειροτεχνίες, επιτραπέζια παιγνίδια)
• Περιοχή ελεύθερου παιγνιδιού
• Περιοχή αποθήκευσης του εκπαιδευτικού υλικού
• Περιοχή πολυμέσων (υπολογιστής, τηλεόραση, βίντεο, κασετόφωνο)

Συμπεριληπτική τάξη

• Φυσική αναλογία (natural proportions)
• Ομαδική διδασκαλία (team teaching)
• Αίσθηση κοινότητας (community building). Οι εκπαιδευτικοί της συμπεριληπτικής τάξης πραγματοποιούν συνεχείς δραστηριότητες για να αισθάνονται οι μαθητές συνδεδεμένοι μεταξύ τους και με τους δασκάλους τους. Ένα κοινό θέμα είναι πως διαφορετικοί άνθρωποι, μαθαίνουν με διαφορετικό τρόπο
• Διαφοροποίηση (differentiation)διαφοροποιείται το περιεχόμενο, η διαδικασία και τα υλικά διδασκαλίας. Οι μαθητές δηλαδή δουλεύουν πάνω στον ίδιο στόχο – για παράδειγμα επίλυση μαθηματικών προβλημάτων – αλλά με διαφορετικό τρόπο και σε διαφορετικό επίπεδο
• Προσυμφωνημένη διδασκαλία (engaging instruction) στους μαθητές επιτρέπεται να κινούνται, να δουλεύουν ανά δυάδες ή σε μικρές ομάδες. Ενθαρρύνεται η φυσική εγγύτητα, η αλληλεπίδραση και η πολυαισθητηριακή προσέγγιση
• Οι μαθητές δεν φεύγουν από την τάξη για να μάθουν . Οι θεραπευτικές παρεμβάσεις πραγματοποιούνται στο περιβάλλον της τάξης. Δεν πηγαίνει δηλαδή ο μαθητής για να κάνει λογοθεραπεία, ο Λογοθεραπευτής είναι στην τάξη και πραγματοποιεί την παρέμβαση, για παράδειγμα την ώρα της ανάγνωσης δουλεύει πάνω στην κατανόηση κειμένου

Χώροι παροχής υποστηρικτικών υπηρεσιών

• Χώρος για την ψυχολογική υποστήριξη/ συμβουλευτική των παιδιών και των γονέων τους είτε σε ατομικό είτε σε ομαδικό επίπεδο
• Χώρος λογοθεραπείας – όταν είναι αναγκαία
• Χώρος ψυχοπαιδαγωγικής αξιολόγησης . Σκοπός: η διαμόρφωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων βασισμένων σε εξατομικευμένη αξιολόγηση με τη χρήση συγκεκριμένων εργαλείων (όπως το ψυχο- εκπαιδευτικό προφίλ, κλίμακες αξιολόγησης κοινωνικών δεξιοτήτων)
• Χώρος εργοθεραπείας - όταν είναι αναγκαία
• Χώρος για τις συναντήσεις του κοινωνικού λειτουργού
• Αίθουσα πολλαπλών εκδηλώσεων.
• Πολυαισθητηριακή αίθουσα -χώρος ηρεμίας
• Αυτόνομη διαβίωση

ΧΩΡΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

• χώροι διδασκαλίας (τάξεις)
• χώροι υγιεινής (τουαλέτες, ντουζιέρες)
• Χώρος αυτόνομης διαβίωσης
• Χώρος μουσικοκινητικής εκπαίδευσης/θεραπείας
• Χώρος ψυχοκινητικής αγωγής
• Χώρος αισθητηριακής ολοκλήρωσης-χαλάρωσης

Στελέχωση του σχολείου

• παιδαγωγοί για τα ανάλογα τμήματα και την εξατομικευμένη διδασκαλία ( 12-15)
• Διευθυντής/ Διευθύντρια
• Ψυχολόγος
• 3 Λογοθεραπευτές/ τριες
• Κοινωνικός Λειτουργός
• Δύο γυμναστές/ στριες
• Μουσικοθεραπευτής /τρια
• 3 Εργοθεραπευτές / τριες
• Σχολικός/ή νοσηλευτής/τρια
• 6 άτομα Ειδικό Βοηθητικό Προσωπικό
• μαθητικό δυναμικό: 120 παιδιά - 25 με αυτισμό

Εξωτερικός χώρος

• Περιοχές για άσκηση. Στον εξωτερικό χώρο θα πρέπει να υπάρχει κατάλληλος εξοπλισμός για τις δραστηριότητες αδρής κινητικότητας. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι το κάθε μέρος του εξοπλισμού θα είναι τοποθετημένο στο χώρο σε τέτοια απόσταση και με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι οπτικά ξεκάθαρες περιοχές ελεύθερου παιγνιδιού
• Περιοχές για άλλες δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου

Θα μπορούσε η πολιτεία να προχωρήσει ανά την Ελλάδα στη δημιουργία 10 τέτοιων σχολείων , όπου σε ένα εύλογο διάστημα 10 ετών με την κατάλληλη αξιολόγηση-ανατροφοδότηση θα είμαστε σε θέση ως εκπαιδευτική κοινότητα να αποτιμούσαμε τη χρησιμότητα ή όχι τέτοιου είδους πρακτικών-πολιτικών.

Οφέλη

• κοινωνική αξία της ισότητας
• αλληλεπίδραση - αλληλοαποδοχή
• βελτίωση της ποιότητας της εκπαίδευσης
• ανάπτυξη ακαδημαϊκών και κοινωνικών δεξιοτήτων
• επαγγελματική πορεία των εκπαιδευτικών

Στόχοι- προοπτικές

• Από το «τα καημένα τα παιδιά» στην αυτονομία
• ολοήμερη λειτουργία
• εκπαιδευτικά προγράμματα φροντίδας
• εκπαίδευση στην αυτόνομη διαβίωση
• Οικογένεια : « να μπορούμε να κάνουμε ό,τι κάνουν και οι άλλοι άνθρωποι»

Ενδεικτικές παραπομπές

• Ευρωπαϊκός Φορέας για την Ανάπτυξη της Ειδικής Αγωγής (2005) «Συμμετοχική Εκπαίδευση και Πρακτικές στην τάξη στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Συνοπτική Αναφορά»
• Συμπερίληψη παιδιών στο φάσμα του Αυτισμού- Εντοπίζοντας πρακτικές συμπερίληψης μέσα απο πιλοτικό πρόγραμμα όπου ‘δουλέψαμε μαζί’ ΚΑΡΠΕΝΗΣΙΩΤΗΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ, ΜΠΕΛΛΟΥ ΝΕΦΕΛΗ, ΚΑΝΑΚΟΥΔΗ ΕΛΕΝΗ, ΑΠΟΚΟΡΩΝΙΩΤΑΚΗ ΕΛΕΝΗ, παρουσίαση 5^ο Πανελλήνιο Συνέδριο Αυτισμού
• Μπόντσιου, Θ. (2014) « Οδηγός Διεπιστημονικής Συνεργασίας του Θεραπευτή Λόγου και Καλές Πρακτικές για όλες τις Βαθμίδες Εκπαίδευσης» Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής
• ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΛΗΨΗΣ Αγγελίδης 2011, Αθήνα, Διάδραση
• Πολυδύναμο Κέντρο Ειδικής Αγωγής, Δροσινού 2007 http://www.autismhellas.gr/el/AutismEducation.aspx
• Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων, άρθρο 6
• Παπαγεωργίου, Πειραιάς 2012, (στα πλαίσια του Σεμιναρίου ΤΕΑCCH), Ειδικό Σχολείο για παιδιά με αυτισμό Πειραιά
• Οδηγός Μελετών - Οργανισμός Σχολικών Κτιρίων, Αθήνα 2008
• Νόμος 2817/2000, άρθρο 1
• Causton, J. & Tracy-Bronson, Ch. (2014). The Occupational Therapist’s Handbook for Inclusive School Practices. Brookes Publishing. London
• Giangreco, M.F., Prelock, P.A., Reid, R.R. and Edelman, S.W. (….) «Roles of Related Services Personnel in Inclusive Schools»
• Jordan, Rita, Η εκπαίδευση παιδιών και νεαρών ατόμων με αυτισμό (της σειράς Εκπαίδευση Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες της UNESCO)
• Wing, Lorna, Το αυτιστικό φάσμα: Ένας οδηγός για γονείς και επαγγελματίες
• Shopler, Eric, Εγχειρίδιο Επιβίωσης Γονέων: Ένας οδηγός για την επίλυση κρίσεων στον αυτισμό και τις συναφείς αναπτυξιακές διαταραχές
• Collia-Faherty, Catherine και Παπαγεωργίου, Βάγια και Παπαδοπούλου, Νίκη Ύμνος στην Επικοινωνία - Κατανόηση του αυτισμού και των εκπαιδευτικών στρατηγικών
• Wing, Lorna, Διαταραχές του φάσματος του αυτισμού: Οι αναπηρίες των αυτιστικών παιδιών.
• Sutherland House School for Autistic Children, Η αντιμετώπιση των προβλημάτων συμπεριφοράς σε παιδιά με αυτισμό
• Frith, Uta Αυτισμός
• Faherty, Catherin, Τι σημαίνει για μένα;
• Αυτισμός Το βιβλίο της οικογένειας
• Αυτισμός και διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές

Αξιολόγηση, διάγνωση, αντιμετώπιση

• Αγγελική Γενά

• Autism Society of North Carolina Εισαγωγή στον αυτισμό: Είκοσι ερωτήσεις και απαντήσεις Έκδοση: Ελληνική Εταιρία
• Προστασίας Αυτιστικών Ατόμων (1997)
• http://geitoniamou.gr/2015/11/agios-dimitrios-strongilo-to-scholio-oniro-tou-taki-zenetou/
  
  

  ΝΙΚΟΣ

  ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ      
  δάσκαλος . διευθυντής στο Ειδικό Δημοτικό Σχολείο Πειραιά για παιδιά με αυτισμό.